Περιηγητές στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία – W. M. Leake (1777-1860) 1ο μέρος από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου δάσκαλο, συγγραφέα

Ο Άγγλος στρατιωτικός, αρχαιολόγος και τοπογράφος Ουίλλιαμ Ληκ στάλθηκε το 1804 από την κυβέρνηση της χώρας του για να βοηθήσει τους Τούρκους στην αντιμετώπιση πιθανής γαλλικής απειλής. Είχε επίσης την οδηγία να μελετήσει τη γεωγραφία της Ελλάδας και να τοπογραφήσει τα παράλιά της. Κατά την περιοδεία του στις ελληνικές περιοχές δημιούργησε μια αξιόλογη συλλογή αρχαιοτήτων. Τα μαρμάρινα γλυπτά της συλλογής του τα δώρισε στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ τα νομίσματα αγοράστηκαν από το Μουσείο του Καίμπριτζ.

Π Ε Ρ Ι Η Γ Η Τ Ε Σ    Σ Τ Η Ν    Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Κ Ρ ΑΤ Ο Υ Μ Ε Ν Η    Θ Ε Σ Σ Α Λ Ι Α

Ο W. M. Leake (1777-1860) 1ο μέρος

από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου δάσκαλο, συγγραφέα

Οι τοπογραφήσεις των αρχαιολογικών τόπων της Ελλάδας ήταν πολύτιμες και ακριβείς. Έτσι το έργο του συνέβαλε στην επιτυχία του έργου των αρχαιολόγων μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας. Από το βρετανικό στρατό αποχώρησε τον 1815. Στον τέταρτο τόμο του έργου του “Travels in Northern Greece” (Άμστερνταμ 1967¹) περιγράφονται οι εμπειρίες του ταξιδιού του Ληκ στη Θεσσαλία. Το έργο του Ληκ μεταφράστηκε στα ελληνικά πρώτα από τον ιερέα Γεώργιο Στάθη (Βόλος 1969). Εμείς βασιστήκαμε στην κριτική μετάφραση του έργου από την Γεωργία Καραΐσκου, όπως δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στο Θεσσαλικό Ημερολόγιο του ακάματου φίλου της τοπικής Ιστορίας Κων/νου Σπανού. Ξεκινάμε λοιπόν από σήμερα να καταγράφουμε τις ενδιαφέρουσες αναμνήσεις του από τη Θεσσαλία των αρχών του 19ου αι.

Ο Leake στην Καλαμπάκα του 1809

“Κατεβαίνοντας τα υψώματα (ερχόμενοι από το Μέτσοβο) και προχωρώντας προς τον ποταμό Κράτζοβα² ή Μερίτσα, τον οποίον περάσαμε από μια ψηλή γέφυρα, ανοίχτηκε μπροστά μας η θέα της εισόδου της Θεσσαλίας, ανάμεσα στους εξαίσιους βράχους των Μετεώρων, στα βόρεια και στο δασώδες βουνό απέναντί τους στα νότια, μαζί με ένα τμήμα της πεδιάδας της άνω Θεσσαλίας, όχι πολύ μακριά από τα Τρίκαλα. (…)[24/11/1809] Η Καλαμπάκα υπέφερε πάρα πολύ τελευταία, από τα καμώματα του τελευταίου προεστού Γιαννάκη, που έκτισε ένα εξαίσιο αρχοντικό με τα έσοδα των λεηλασιών του και τελείωσε τη ζωή του στη φυλακή των Ιωαννίνων.

• Πέρα όμως απ’ αυτό η Καλαμπάκα αδικείται μονόμως από τα έξοδα των καταλυμάτων-κονακιών, με τα οποία επιβαρύνεται συνεχώς, ως συνέπεια της θέσης της στην έξοδο της πιο πολυσύχναστης διόδου της Ελλάδας. Ο ιδιοκτήτης του σπιτιού στο οποίο κατέλυσα, που, ανάμεσα στις άλλες ατυχίες του, είχε χάσει το ένα μάτι του από τους κλέφτες, είχε την τιμή, πριν από λίγο καιρό, να φιλοξενήσει έναν μπέη με μια ομάδα Αλβανών που τον συνόδευε, για 10-12 μέρες.

Αυτοί έκαψαν τα έπιπλα και τα μεταξωτά του και συμπλήρωσαν το κακό “δανειζόμενοι” ένα μουλάρι αξίας, το οποίο δεν ξαναείδε. Η δυστυχία στην Καλαμπάκα μεγάλωσε φέτος, καθώς η σοδειά του μεταξιού υπήρξε άσχημη και οι κλώστες αναγκάστηκαν να αγοράσουν μετάξι στην τιμή των 30 πιάστρων την οκά από 20 που είναι η συνηθισμένη τιμή του.(…)” W. M. Leake, “Ταξίδι στη Θεσσαλία το 1809”, μτφρ. Γ. Α. Καραϊσκου, Θ. Η. , σ. 34.

• Ο Leake για τα Άγραφα του 1809 (χωριά-κάτοικοι-ασχολίες-Αλή πασάς)
  

“(…) Μέχρι πριν 15 χρόνια (1794) οι Αγραφιώτες απολάμβαναν το προνόμιο της αυτοδιοίκησης, το οποίο πέτυχαν συνθηκολογώντας με το Μωάμεθ Β΄, όταν αυτός κατέκτησε την Αλβανία. Το σουλτανικό φιρμάνι, το οποίο τοους παραχώρησε τότε, υπάρχει ακόμα στο Φανάρι της Κων/λης, όπως ισχυρίζονται. Κάθε χρόνο, εξέλεγαν με ψηφοφορία έναν άρχοντα και πέντε-έξι προεστούς, οι οποίοι αποτελούσαν ένα συμβούλιο, που είχε εξουσία να επιβάλει ακόμα και τη θανατική ποινή.

• Ένας Έλληνας καπετάνιος, με 200 άνδρες, κι ένας Τουρκαλβανός με άλλους 300, διατηρούσαν τον έλεγχο της περιοχής και εγγυούνταν την ασφάλεια των δρόμων, κάτω από τις διαταγές των προεστών. Τα τελευταία χρόνια, ποικίλα γεγονότα έβλαψαν την αυτοδιοίκηση των Αγραφιωτών μα αποτέλεσμα κάποια μείωση του πληθυσμού των Αγράφων. Εσωτερικές διαμάχες, τόσο ανάμεσα σε άτομα των χωριών, όσο και ανάμεσα σε γειτονικά χωριά, υπήρξαν τα κύρια αίτια αυτής της μείωσης. Στα αίτια πρέπει να προσθέσουμε και το φυσικό πλεονέκτημα της βόρειας ή θεσσαλικής πλευράς των Αγράφων σε βάρος της νότιας ή αιτωλικής (και ευρυτανικής) και την κακή χρήση του πλεονεκτήματος αυτού εκ μέρους των πρώτων σε βάρος των δευτέρων.

Εν τω μεταξύ, η δράση των Ελλήνων και Αλβανών ληστών έδωσε στον Αλή πασά, ως δερβέναγα των Τρικάλων, το πρόσχημα για να εισβάλει με τα στρατεύματά του στην περιοχή. Επιδιώκοντας σταθερά την οριστική εγκατάσταση αλβανών φρουρών για τον έλεγχο της περιοχής, στη θέση των αρματολών που χρησιμοποιούσαν οι Αγραφιώτες, καταπάτησε τα προνόμιά τους, υποδαυλίζοντας τις αντιζηλίες τους και αυξάνοντας τα δοσίματά τους. Μια από τις πρώτες πράξεις του ήταν να συλλάβει τον προεστό της Ρεντίνας Τσολάκογλου, τον οποίον κράτησε στη φυλακή ώσπου του απέσπασε εκβιαστικώς 80 πουγγιά³. (…)

• Τα Άγραφα περιλαμβάνουν 85 χωριά με 7.685 σπίτια, στα οποία, πριν 15 χρόνια κατοικούσαν 50.000⁴ άτομα αλλά τώρα ο αριθμός τους έχει κάπως μειωθεί. Στην περιοχή υπάρχουν 15 μεγάλα και πολλά μικρότερα μοναστήρια και τα ερείπια 18, περίπου, ελληνικών πόλεων ή κάστρων. Πρωτεύουσα και τυπική κατοικία του άρχοντα και του συμβουλίου των Αγραφιωτών προεστών είναι η Ρεντίνα, η οποία έχει 450 σπίτια. (…) Τα επόμενα σε σημασία χωριά των Αγράφψν είναι το Πετρίλο και η Μεγάλη Καστανιά. Το πρώτο είναι χτισμένο κοντά στις πηγές ενός παραπόταμου του Αχελώου, που ενώνεται με αυτόν λίγο πιο ψηλά από το γεφύρι του Κοράκου. Τα νερά των πηγών συγκεντρώνονται στις νότιες και δυτικές πλευρές του βουνού Καράβα, το οποίο είναι το ψηλότερο της περιοχής (…)

Άλλοι κύριοι οικισμοί των Αγράφων είναι ο Φουρνάς (…) το Μπλάσδου⁵ και το Φανάρι στην άκρη της θεσσαλικής πεδιάδας, δέκα περίπου μίλια νοτίως των Τρικάλων. Τα κυριότερα μοναστήρια είναι: 1. Της Τατάρνας (…), 2. Της Ρεντίνας (…) που ονομάζεται συνήθως σταυροπήγιο⁶, 3. Της Μούχας, πάνω από την Καστανιά, 4. Της Κορώνας, πάνω από το χωριό Μπλάσδου (…), 5.Της Πέτρας, κοντά στο χωριό Καταφύγι, ένα μεγάλο χωριό στο δρόμο από το Φανάρι για την Καστανιά. (…)

• Μολονότι τα Άγραφα αποτελούνται από βραχώδη βουνά και στενές κοιλάδες, με εξαίρεση ένα οροπέδιο, που ονομάζεται Νεβρόπολη⁷, κοντά στις πηγές του ανατολικού παραπόταμου του Αχελώου, του Ταυρωπού και στις ανατολικές κατωφέρειες των βουνών νοτίως της Μεγάλης Καστανιάς, η φιλοπονία των κατοίκων, η ασφάλεια και το γόνιμο του εδάφους, σε ορισμένα σημεία, βοηθούν τους Αγραφιώτες να εξάγουν αρκετά είδη της γεψργοκτηνοτροφικής παραγωγής στις γύρω πλούσιες αλλά έρημες περιοχές.

Τα παρακάτω είδη εξάγονται ετησίως, όπως δηλώνονται επισήμως: 15.000 φορτώματα κρασί, προς 100 οκάδες το φόρτωμα, 100.000 οκάδες βούτυρο, 200.000 οκάδες τυρί, 200.000 οκάδες μαλλί, 4.000 οκάδες μετάξι, 2.000 οκάδες μέλι, 40.000 γιδοπρόβατα και 2.000 βόδια και αγελάδες. Οι τιμές των προϊόντων, προς το παρόν (1809), είναι οι εξή: τυρί: 15 παράδες η οκά, μέλι: 20 παράδες (μισόγρόσι) η οκά, κερί: 5 πιάστρα η οκά, κρασί: 8 πιάστρα το φόρτωμα, (…), σιτάρι: 6 παράδες η οκά, όρνιθες: 15 παράδες η μία, κοτόπουλα: 10 παράδες το ένα. (…) Πολλοί Αγραφιώτες κερδίζουν τα απαραίτητα για τη ζωή τους στο εξωτερικό, ως εμπορευόμενοι και τεχνίτες ή ως αγωγιάτες στις γειτονικές περιοχές.” W. M. Leake, “Ταξίδι στη Θεσσαλία το 1809”, μτφρ. Γ. Α. Καραϊσκου, Θ. Η. , σσ. 37-41.

Ο Leake για τα Τρίκαλα του 1809

“Πολλά τουρκικά σπίτια στα Τρίκαλα είναι τώρα ερειπωμένα ή κενά. Μερικά τα εγκατέλειψαν εξ ολοκλήρου στους Έλληνες και από τα άλλα μόνο τα χαρέμια κατοικούνται από τους Τούρκους ιδιοκτήτες τους. Τα άλλα δωμάτια τα άφησαν στους Έλληνες οι οποίοι ήρθαν εδώ το χειμώνα από τα ορεινά χωριά, μερικοί με τα κοπάδια τους, άλλοι για να αποφύγουν τη δριμύτητα του χειμώνα και άλλοι για να κερδίσουν εδώ τα απαραίτητα στη ζωή τους , ως τεχνίτες ή ως μεροκαματιάρηδες. Τέτοιου είδους καταλύματα ονομάζονται στα Γιάννινα μάντρες ή μαντριά, ενώ εδώ αυλές.

• Τόσο πολλοί είναι οι προσωρινοί ενοικιαστές στα Τρίκαλα, ώστε ο ελληνικός πληθυσμός είναι μεγαλύτερος από τον τουρκικό, μολονότι τα ελληνικά σπίτια δεν είναι περισσότερα από 200 ενώ τα τουρκικά είναι 1.000. στα Τρίκαλα υπάρχουν γύρω στις 50 εβραϊκές οικογένειες. Στην τρικαλινή πεδιάδα όλοι οι κάτοικοι είναι Έλληνες, εκτός από τους σπαχήδες⁸ και τους σουμπασήδες⁹. Τελευταία, όμως, σημειώθηκε μια μεταναστευτική κίνηση των Ελλήνων σε περιοχές με καλύτερη διοίκηση, όπως στις Σέρρες, στη Σμύρνη και την Πέργαμο.(…) Παράγονται σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι και όσπρια εξαιρετικής ποιότητας. Ακόμα η εύφορη θεσσαλική πεδιάδα έχει και άσχημες σοδειές, όπως συνέβη φέτος (1809) εξαιτίας της παγωνιάς και του χιονιού, που ακολούθησαν τη σπορά του φθινοπώρου.(…)

Για την χειμερινή τροφή των ζώων, μεταφέρουν σανό στην πόλη. Η συνηθισμένη παραγωγή σιταριού, δημητριακού πολύ σκληρού και ανθεκτικού με μακρύ άγανο και σκληρό επίμηκες άχυρο αποδίδει ένα προς δέκα. Το ανοιξιάτικο καλαμπόκι ονομάζεται εδώ τριμήνι και όχι διμηνι, όπως σε πολλές άλλες περιοχές. Δεν αντέχει τη θερμότητα του ήλιου στις πεδιάδες και γι αυτό αναπτύσσεται μόνο στα βουνά. Το βαμβάκι είναι λεπτότερο από αυτό των Σερρών. Το γνέθουν, το βάφουν και το υφαίνουν στην πόλη αλλά η παραγωγή περιορίζεται κυρίως σε ένα είδος μαντηλιού για το κεφάλι και για ζωνάρια.

• Για το βάψιμο του βαμβακιού, το καλύτερο νερό θεωρείται του Τυρνάβου, ενώ των Τρικάλων για τα μάλλινα και τα μεταξωτά. Το μέρος αυτό, όμως, είναι γνωστότερο για τα γίδινα δέρματα, τα οποία έχουν ζήτηση σ΄όλα τα μέρη της Ελλάδας και προορίζονται για παντόφλες και μπότες. Το βάψιμο είναι μυστικό. Δύο όμως από τα συστατικά του είναι γνωστά: η κόκκινη βαφή¹⁰ και το αίμα των κρεοπωλείων. Ο προεστός των Τρικάλων μου έδωσε τον παρακάτω πίνακα με τις σημερινές τιμές των ειδών διατροφής και αυτές πριν από 40 χρόνια:

• (…) Οι πόλεμοι της Πύλης, από τη μιά, και του Αλή πασά, από την άλλη, έγιναν η κύρια αιτία της οδυνηρής καταπίεσης, την οποία οι Τρικαλινοί δεν θυμούνται να ήταν ποτέ τόσο σκληρή όσο τώρα.(…) Ένα από τα παράπονά τους είναι πως ο αντιπρόσωπος (σούμπασης) του βεζύρη¹¹, για να αρδεύσει τα χωράφια του τράβηξε το νερό του ποταμού, από το οποίο εξαρτάται κυρίως η πόλη, με αποτέλεσμα το καλοκαίρι να μένει στην κοίτη του Πηνειού μικρή ποσότητα ζεστού λασπόνερου.

Τίποτα δε μπορεί να δείξει καλύτερα την εξαθλίωση του τόπου αυτού, από την έλλειψη του νερού, το οποίο είναι από τις κοινότερες ανέσεις των Τούρκων, επειδή ειδικώς οι βρύσες μπορούν πολύ εύκολα να τροφοδοτηθούν από ένα υδραγωγείο, με νερό από τις πολυάριθμες πηγές στους λόφους των Χασίων.(…) Ο Αλή πασάς στόλισε τελευταία τα Τρίκαλα με ένα νέο τεκέ ή ιεροδιδασκαλείο¹² των μπεκτασήδων δερβίσηδων, στη θέση ενός παλαιότερου. Και όχι μόνο κατεδάφισε μερικά παλιά σπίτια για να δώσει περισσότερο χώρο και “αέρα” στο σχολείο αλλά και το προίκισε με περιουσία: χάνια, καταστήματα, σπίτια και επιπλέον μερικά χωράφια στις όχθες του Ληθαίου.

• Τώρα υπάρχουν γύρω στους 15 δερβίσηδες στο σπίτι μ’ έναν σεϊχη ή αρχηγό, παντρεμένο με μια γυναίκα από τα Γιάννενα, ο οποίος ζει και ντύνεται όπως ένας πασάς. Εκτόα από τα δικά του δωμάτια, υπάρχουν πολύ άνετα καταλύματα για τους δερβίσηδες και πολλές ανέσεις για την υποδοχή των ξένων.” W. M. Leake, “Ταξίδι στη Θεσσαλία το 1809”, μτφρ. Γ. Α. Καραϊσκου, Θ. Η. , σσ. 45-8.